Iako se fašizam kao društveni fenomen različito manifestuje u zavisnosti od kulturnog, političkog i ekonomskog konteksta u kome nastaje, asortiman političkih mitova koji se upotrebljavaju u njegovoj propagandi je nepromenjiv.

Bez obzira na različita naučna objašnjenja fašizma, danas među antropolozima, istoričarima i sociolozima postoji konsenzus da srž fašističke ideologije predstavlja poseban oblik političkog mita sa ultranacionalističkim sadržajem. „Mit o ponovnom rođenju“ ili „Mit ponovnog rađanja“ zapravo čini jezgro ideologije fašizma koji zajedno sa „revolucionim ultranacionalizmom“ predstavlja ključnu odliku fašizma.

„Mit o ponovnom rođenju“ postojao je u mnogim kulturama i u različitim varijacijama daleko pre pojave samog fašizma kao ideologije. Zapravo, reč je o jednom od najrasprostranjenijih i najstarijih mitova koji je tek u XX veku dobio naglašenu političku dimenziju, dok je i pre toga varirao u zavisnosti od konkretnog vremenskog i društvenog konteksta. Jednu od najranijih varijacija ovog mita predstavlja antička priča o ptici Feniks koja se rađa iz pepela. Svakako, tema „ponovnog rađanja“ prisutna je praktično tokom čitave ljudske prošlosti, tako da se između ostalog uočava i u okviru hrišćanskog učenja, tokom perioda renesanse, itd.

Zagovaranje agresije

Tokom XX veka priča o „ponovnom rađanju“ korišćena je u brojnim ideologijama, odnosno u kontekstu različitih propagandi te se prema tome ona ne može isključivo vezivati samo za fašizam. Režim Crvenih Kmera u Kambodži, kao i Staljin u Sovjetskom Savezu, koristili su na različite načine ovaj mit u okviru svojih mehanizama propagande. Upravo zbog široke primene, treba istaći da „Mit o ponovnom rađanju“ u kontekstu fašizma, za razliku od drugih ideologija, uvek ide uz ultranacionalizam i zajedno sa njim čini njegovo glavno obeležje a ujedno i mehanizam za prepoznavanje fašističkih pokreta. Ultranacionalizam bi podrazumevao zagovaranje i ispoljavanje agresije prema nacionalnim razlikama, netrpeljivost i mržnju prema različitostima u ime sopstvene nacije, proizvodnju želje da se iskorene „tuđi“ elementi, zagovaranje „čišćenja nacije“ od drugih, bezobzirnost prema pravima drugih na nacionalno i ljudsko dostojanstvo, propagiranje rasnih zakona i sl.

Faktori koji su uticali na nastanak fašističkih pokreta varirali su od države do države. Samim tim, „Mit o ponovnom rođenju“ bio je zastupljen u različitim varijacijama, sa različitim mitskim likovima i njihovim atributima. Ipak analizom strukture mita dolazimo do stalne i nepromenjive veličine, nepromenjivog elementa koji je zajednički, a to je „obnova naroda (nacije)“, odnosno „otklanjanje dekadentnih i degenerisanih elemenata“ iz konkretne grupe (kolektiviteta). Prema tome, nosioci fašističkih ideja težili su da sopstveno percipirani kolektivitet (naciju) „uzdignu iz pepela“, tj. zalagali su se za stvaranje novog „organskog“ društva. U kontekstu fašističke ideologije dekadencija i kriza društva predstavlja modernu bolest društva koja preti samoj egzistenciji tog konkretnog naroda (nacije), zbog čega su nosioci fašističkih ideja pristupili „praktičnim rešenjima“, odnosno radikalnim i zločinačkim praksama predstavljenim u formi „narodne revolucije“ koja je imala za cilj „pročišćenje naroda“. To „pročišćenje“ trebalo je da dovede do novog, odnosno „ponovnog rađanja“ nacije. Praktična primena ove utopističke i iluzionističke težnje fašističkih ideologa dovela je, kao što je poznato, do najmonstruoznijih zločina u istoriji civilizacije. Fašisti su svoje pokrete percipirali kao jedini način za ostvarivanje „regeneracije“ po njima „degenerisanog i dekadentnog“ društva i to na kulturnom, socijalnom, ekonomskom, a u Nemačkoj svakako i na „biološkom“ planu. U tom smislu za njegove ideologe fašizam je predstavljao sredstvo kojim će se zaustaviti negativne pojave u društvu i kojim će se omogućiti pravilan razvoj, odnosno kojim će se narodu (naciji) vratiti njena „nekadašnja slava i snaga“, ali i „uzvišena kultura“. Propagiranjem „Mita o zlatnom dobu“, ili eventualno „Mita o izabranosti“, fašisti su uzdizali „Mit o ponovnom rođenju“ kao svojevrsnu viziju svetle budućnosti koja je trebalo da se nadoveže na idealistički percipiranu prošlost.

Dučeova „Nova Italija“

Brojni fašistički ideolozi propagirali su svoje vlastite vizije „Nove Italije“, koje su se međusobno razlikovale, ali su suštinski imale za cilj isto ishodište, odnosno „ponovno rođenje“ ili stvaranje novog društva i nacije. Giovanni Gentile, Giuseppe Bottai, Curzio Malaparte, Julius Evola, Dino Grandi, Musolinijev sin Vittorio, kao i mnogi drugi, iznosili su sopstvene vizije i metode za stvaranje Nove Italije. Musolini, samoprozvani Duče (Duce it. vođa), sledeći svoj pragmatizam, nije toliko obraćao pažnju na detalje, već je ne mareći preterano za detalje podržavao praktično svakog ko je podržavao njegov režim bez obzira šta je određeni ideolog pod fašizmom zapravo podrazumevao.

Praktičan primer korišćenja „Mita o ponovnom rođenju“ u propagandi fašističke Italije najbolje se može sagledati kroz Musolinijev program isušivanja Pontskih močvara i njihove transformacije u obradivu površinu. Pontske močvare zauzimale su veliku površinu i nalazile su se u regiji Lacio, približno 45 km jugoistočno od Rima. Vekovima su predstavljale neplodno blatnjavo područje i izvorište malarije do te mere da se procenjivalo da 80 procenata onih koji u njima provedu samo jednu noć budu zaraženi ovom bolešću. Musolini je u njihovom isušivanju video jaku simboličku (svakako i praktičnu) mogućnost da dokaže da fašizam koji teži da stvori „Novu Italiju“ i zavede sveopšti red od ovog problematičnog prostora stvori novo i pogodno okruženje za život. Tzv. „Musolinijev plan“ iz 1928. godine koji je podrazumevao isušivanje močvara predstavljao je metaforičan simbol „pobede fašizma nad blatom“ i rezultirao je isušivanjem močvara i izgradnjom čitavog niza naselja sa specifičnom arhitekturom i urbanističkim planom. Masovni radovi koji su započeti 1929. godine izgradnjom spleta kanala i u kojima je 1933. godine učestvovalo 128.000 ljudi, završeni su izgradnjom „Musolinijevog kanala“ 1939. godine, koji je vodu iz močvara odvodio u pravcu Tirenskog mora. Kao rezultat ovog projekta, Italija je dobila novih 600.000 hektara obradive površine, pet novih naselja i nekoliko desetina manjih sela. Treba istaći da su sva novoosnovana naselja urbanistički i arhitektonski isplanirana u skladu sa tada važećom estetikom koja je diktirana od strane fašističkih ideologa. Projekat isušivanja Pontskih močvara je nakon njegove uspešne realizacije glorifikovan i slavljen od strane fašističkih ideologa i kao takav uzdizan je kao svojevrsni simbol „fašističke obnove“ i „Nove Italije“.

Biološka “obnova”

Treba međutim istaći da se, u kontekstu „Mita o ponovnom rođenju“, fašistička ideologija u Italiji više temeljila na kulturnoj nego na biološkoj „obnovi“ za razliku od nacionalsocijalističkog režima u Nemačkoj koji je primarno propagirao biološki aspekt tzv. obnove. Svakako, iako deklarativno benigniji od nemačkog slučaja, u praksi je Musolinijev režim sprovodio čitav niz zločinačkih praksi koje su povremeno koristile i tzv. „biološke argumente“ prilikom odstranjivanja „neželjenih elemenata“. Tako je invazija na Etiopiju 1935. godine od strane italijanskih fašista bila potkrepljivana čitavim nizom rasističkih floskula o navodnoj biološkoj inferiornosti Etiopljana. Posmatrano u celini, projekat „Nove Italije“ koji se u ideološkom smislu bazirao na upotrebi „Mita o ponovnom rađanju“ imao je u suštini samo privremeni uspeh, uprkos ogromnoj državnoj mašineriji koja ga je propagirala, i to samo u delovima italijanskog društva. U tom smislu, za razliku od Gebelsove propagandne mašinerije Trećeg rajha gde je upotreba ovog političkog mita poprimila višedimenzionalan uticaj kroz čitav niz praktičnih operacija, „Mit o ponovnom rođenju“ u fašističkoj Italiji, iako uticajan, ipak je imao brojna ograničenja u primeni. Ograničenja su pre svega postojala zbog drugačijih konstitutivnih mitova na kojima se temelji konstrukcija italijanske nacije u odnosu na nemačke konstitutivne mitove, Musolinijeva komunistička prošlost itd.

Autorka: Danijela Čupić, saradnica Centra za istraživanje kolektivnih identiteta i političke mitologije i članica Saveta Nove stranke